- κομφουκιανισμός
- Πολιτικό, φιλοσοφικό και θρησκευτικό σύστημα που έλαβε την ονομασία του από τον Κινέζο φιλόσοφο Κοφούκιο (βλ. λ.). Το σύστημα αυτό διαδόθηκε και πέρα από τα σύνορα της Κίνας (Κορέα, Ιαπωνία) και αναπτύχθηκε, στην πορεία των αιώνων, από άλλους φιλοσόφους, μεταξύ των οποίων είναι ο Μέγκιος (4ος αι. π.Χ.), ο Χσιν-τσε (3ος αι. π.Χ.), ο Τσου Χσι (1130-1200 μ.Χ.) και ο Γουάνγκ Γιάνγκμινγκ (1472-1529). Η διδασκαλία του κ. είναι συγκεντρωμένη στα πέντε κλασικά βιβλία: Βιβλίο των μεταλλαγών, περίπλοκο κείμενο μαντικής, Χρονικά, Ωδές, Βιβλίο τελετουργιών, Άνοιξη και Φθινόπωρο και στα τέσσερα κλασικά βιβλία, Αμετάβλητο στο κέντρο, Μεγάλη Σπουδή, Διάλογοι, με ανέκδοτα από τη ζωή του, και Μέγκιος (έκθεση της σκέψης του Μεγκίου, τον οποίο οι Κινέζοι θεωρούν δεύτερο άγιο μετά τον Κομφούκιο). Ο Κομφούκιος, που ποτέ δεν θεωρήθηκε νεωτεριστής ή ιδρυτής θρησκείας, στήριξε τη διδασκαλία του στην ανάγκη της μελέτης των αρχαίων κανονικών κειμένων και στην εφαρμογή της φιλανθρωπίας (ζεν). Η μελέτη και το ζεν είναι τα απαραίτητα μέσα για την ηθική τελειοποίηση του ατόμου. Το άτομο, όμως, πρέπει να τελειοποιηθεί όχι τόσο για την ατομική του σωτηρία όσο, αντίθετα, για τη βελτίωση ολόκληρης της κοινωνίας, η οποία επιτυγχάνεται με την εγκαθίδρυση του πολιτικοκοινωνικού συστήματος των αρχαίων σοφών ηγεμόνων του χρυσού αιώνα, τον οποίο ο Κομφούκιος τοποθετούσε στη χαραυγή του κινεζικού πολιτισμού. Εκτός από τη μελέτη και το ζεν, το άτομο πρέπει να εφαρμόζει και την επανόρθωση των ονομάτων, να δρα δηλαδή στην κοινωνία και να σέβεται τους ομοίους του ανάλογα με τη θέση που κατέχουν στην οικογενειακή και κοινωνική ιεραρχία. Ο Κομφούκιος θεωρούσε την κοινωνία άκαμπτα ιεραρχημένη, με πυραμιδοειδή διάρθρωση. Γι’ αυτό, απέδωσε ιδιαίτερη σημασία στην τήρηση της εθιμοτυπίας (λι), η οποία δεν θα έπρεπε να νοηθεί –στην αρχή τουλάχιστον– ως απλή εξωτερική τυπικότητα αλλά ως δίκαιη αναγνώριση των αξιών και να εφαρμοστεί ως ουσιώδης κανόνας ζωής. Τηρώντας τη λι και ασκώντας τη δικαιοσύνη (ι) και άλλες αρετές, θα μπορέσει κανείς να γίνει ανώτερος άνθρωπος (τσιν-τσε), πράγμα που αποτελεί τον τελικό σκοπό του κομφουκιανιστή. Ο αρχικός κ. ήταν, στην ουσία, μια ηθική εφαρμοσμένη στην πολιτική. Ο Κομφούκιος αγνόησε τη μεταφυσική και συμβούλευε τους μαθητές του, που του έθεταν το πρόβλημα της αιωνιότητας της ψυχής, να ασχολούνται κυρίως με τα προβλήματα αυτού του κόσμου. Στον κ. οφείλεται η απαλλαγή της αρχαίας προκομφουκιανικής κινεζικής θρησκείας από τα πολυάριθμα άλογα στοιχεία της. Ο κ., εξάλλου, δεν καταδίκασε τη λατρεία της ύψιστης θεότητας του Ουρανού (Τ’ιέν) ούτε κατέκρινε τη λατρεία των προγόνων, η οποία αποτέλεσε μία από τις εκδηλώσεις της υιικής στοργής (χσιάο).
Ο Κομφούκιος είχε παρουσιάσει στην ιθύνουσα φεουδαρχική τάξη μια διδασκαλία για την αποκατάσταση της κοινωνικής τάξης σε μια εποχή παρακμής και ηθικοπολιτικής κρίσης. Τονίζοντας την κρίση αυτή, κατά τους επόμενους αιώνες, η διδασκαλία του φάνηκε να εκδημοκρατικοποιείται ή –κατά κάποιον τρόπο– να εξανθρωπίζεται, με το δεύτερο μεγάλο όνομα της σχολής του κ., τον Μέγκιο (372-288 π.Χ., βλ. λ.). Πιστεύοντας στην έμφυτη καλοσύνη της ανθρώπινης φύσης, ο Μέγκιος παραδεχόταν την ισότητα όλων των ανθρώπων, διαπίστωνε το ανώφελο της κατάπνιξης των επιθυμιών, και, στην πολιτική φιλοσοφία, υποστήριζε ότι ο κακός κυβερνήτης μπορούσε να καθαιρεθεί, ακόμα και να θανατωθεί. Στον κ. του Μεγκίου, το άτομο, αν και οφείλει να ενεργεί προς το συμφέρον ολόκληρης της κοινωνίας, αποκτά μεγαλύτερη αυτονομία, σε σύγκριση με τις αντιλήψεις του Κομφούκιου. Άλλοι κομφουκιανιστές φιλόσοφοι υποστήριζαν, αντίθετα με τον Μέγκιο, ότι η ανθρώπινη φύση είναι κακή και ότι μόνο η μόρφωση και η σπουδή μπορούν να την τροποποιήσουν. Ένας από τους στοχαστές αυτούς ήταν ο Χσιν-τσε, ο οποίος επηρέασε μερικούς φιλοσόφους της νομολογικής σχολής (φα-τζιά) και δίκαια θεωρήθηκε από την κριτική ως ετερόδοξος κομφουκιανιστής. Στη νομολογική σχολή οφείλεται η αντικομφουκιανική αντίδραση του πρώτου αυτοκράτορα (3ος αι. π.Χ.), που έκαψε τα βιβλία του Κομφούκιου. Με τη δυναστεία των Χαν (3ος αι. π.Χ. – 3ος αι. μ.Χ.) αποκαταστάθηκε ο κ. και σε σύντομο χρονικό διάστημα μεταμορφώθηκε σε φιλοσοφική διδασκαλία και θρησκεία. Το 58 μ.Χ., με αυτοκρατορικό διάταγμα, ιδρύθηκαν σε κάθε σχολή ναοί αφιερωμένοι στον Κομφούκιο. Γρήγορα όμως επικράτησε μια πιο ορθολογική, και περισσότερο σύμφωνη με την αρχική, ερμηνεία της διδασκαλίας. Οι επόμενες δυναστείες απένειμαν τιμητικούς τίτλους στον Κομφούκιο και ο λαός του απέδωσε λατρεία μέχρι τον 20ό αι. Την απονομή τιμής και σεβασμού στον Κομφούκιο επέτρεψε το Βατικανό στους Κινέζους καθολικούς, το 1939.
Ο κ. εμπλουτίστηκε με μεταφυσική μόνο επί της δυναστείας των Σουνγκ (10ος-13ος αι.). Τότε ονομάστηκε νεοκομφουκιανισμός και ο κυριότερος εκπρόσωπός του υπήρξε ο Τσου Χσι (1130-1200), ο οποίος κατόρθωσε να συγχωνεύσει τις θεωρίες μερικών προδρόμων της νεοκομφουκιανικής σχολής με τις δικές του πρωτότυπες ιδέες. Για να αντικρούσει τους ταοΐστές και τους βουδιστές, δανείστηκε από αυτούς μεταφυσικά στοιχεία, με αποτέλεσμα να φτάσει σε έναν καθαρό συγκρητισμό. Μια βασική έννοια της σκέψης του είναι η έννοια του λι (κανόνας ή αρχή), το οποίο υπάρχει σε κάθε πλάσμα· το υπερβατικό σύνολο των λι αποτελεί το Ύψιστο Απόλυτο (Τάι-τσι), απρόσωπη και άυλη αρχή όλων των πραγμάτων που έχουν δημιουργηθεί.
Ο κ., επειδή κυρίως τα κανονικά βιβλία του (τσινγκ) αποτελούσαν τα κείμενα με τα οποία προετοιμάζονταν οι υποψήφιοι για τις φιλολογικές εξετάσεις που άνοιγαν τις πόρτες για τη σταδιοδρομία στις κρατικές υπηρεσίες, διαπότισε περισσότερο από κάθε άλλη διδασκαλία τη νοοτροπία της ιθύνουσας κινεζικής τάξης, της τάξης των δημόσιων υπαλλήλων-λογίων. Παρά την εξέλιξή του, όμως, κατέληξε να παγιδεύσει σε παλιές δομές την κινεζική κοινωνία και να τη θέσει εκτός χρόνου. Σήμερα, ως σκέψη παραμένει ένα από τα συστατικά του κινεζικού πολιτισμού, ενώ ως πρακτική διατηρείται ακόμα από τη δύναμη της παράδοσης.
Ο λεγόμενος πύργος του Κομφούκιου στην πόλη Χουέ. Στον πύργο αυτό, τυπική μορφή παγόδας της εποχής, λατρεύεται ο Κομφούκιος ως προφήτης.
Ο κομφουκιανισμός διαπότισε περισσότερο από κάθε άλλη διδασκαλία τη νοοτροπία της κινεζικής ιθύνουσας τάξης· στη φωτογραφία, πομπή στον ναό της Χιντσού, κατά την επέτειο της γέννησης του Κομφούκιου.
* * *οκομφουκισμός.[ΕΤΥΜΟΛ. Λ. ξεν. προελεύσεως, πρβλ. αγγλ. confucianism < confucian «οπαδός τού Κομφουκίου» < Confucius].
Dictionary of Greek. 2013.
